ZAMEK PIASTOWSKI W LEGNICY – OPIS



zamek_od_polnocy   zamek_od_wschodu_1   zamek_dziedzinie_1

         Zamek jest budowlą zasługującą na miano „castrum”. Jako pierwsza ceglana warownia na ziemiach polskich, wzniesiony został przez Bolesława Wysokiego i Henryka I Brodatego na przełomie XII i XIII w, na terenie dawnego grodu Trzebowian. Jak pisze prof. M. Chorowska: Legnicki zespół pałacowy, pod względem programu ideowego i artystycznego, nie miał sobie równych na terenie Polski …”. Dziś, chociaż nie jest zbyt atrakcyjny dla turystów, wciąż jednak zadziwia swoją wielkością i potężnymi ponad 50-metrowymi wieżami: od wschodu cylindryczna z nadbudową ośmioboczną – św. Piotra o grubości murów 4,5 m, z tarasem widokowym, oraz od zachodu okrągła wieża św. Jadwigi – gr. muru 2,5 m, z jedyną w Polsce Zieloną Komnatą, ze wspaniałymi niegdyś malowidłami ściennymi (teraz wymagającymi uczytelnienia). Ta pierwsza od XV wieku posiada ganek balustradowy, druga oblankowany chodnik na machikułach w typie francuskim oraz nadbudowę z rzędem dużych okien, co można uznać za pierwszy na Śląsku belweder. Pierwotnie były wolno stojącymi donżonami z wejściami wysoko ponad dziedzińcem zamkowym. Obecnie przylegają do nich budowle, z których najważniejsza, to tzw. palatium, czyli pałac książęcy (kiedyś także wolno stojący), który od strony dziedzińca po dziś szczyci się paletą nawarstwiających się architektonicznych stylów. Jego wymiary w średniowieczu (61,5×16,5m x12m wys.) świadczą iż książę mierzył się z ambitnymi planami zjednoczenia ziem Polski i sięgnięcia po koronę, stawiając w Legnicy jedną z największych tego typu siedzib w Europie. W palatium na drugim piętrze od wschodu znajdowała się sala reprezentacyjna (jej wymiary 32×13,5m).

         Kaplicę zamkową stojącą na dziedzińcu, obok palatium zbudowano w latach 1220 -1240 na planie dwunastoboku o średnicy 12,5 m z 6 filarami wewnątrz i szkarpami na zewnątrz. Jak ocenił to prof. Andrzej Grzybkowski: „ Jej poziom artystyczny i ideowy …, może być porównywalny tylko z najlepszymi osiągnięciami architektonicznymi (Pierwszej) Rzeszy…”. Posiadała ona bogate sklepienia krzyżowo-żebrowe – obecnie detale z nich wystawiane są we wrocławskim Muzeum Architektury. Była to świątynia dwupoziomowa, parter posiadał wejście od północy, a piętro łączyło się z prywatnymi komnatami księcia w palatium, została zburzona w 1621r. Relikty romańskiej kaplicy wyeksponowane są w zdekapitalizowanym obecnie pawilonie zaprojektowanym przez jej odkrywcę (1963 r.) prof. Jerzego Rozpędowskiego.

      Co ciekawe, na terenie zamkowym istniała jeszcze starsza kaplica wymieniana w dokumentach z lat 1149 i 1193, dotychczas nie zlokalizowana. Z najstarszych członów warowni nie przetrwała też wieża Lubińska od północy – dziś na jej miejscu można zobaczyć czarny portal, natomiast z nieco późniejszych: wieża zegarowa i basteje, z których płn.-zach. ma dobrze wyeksponowane mury przyziemia. Od czasów księcia Fryderyka II (1. poł. XVI w.) do wnętrza zamku można się dostać przez istniejącą do dziś bramę wjazdową i długą sień przejazdową pod wschodnim skrzydłem. To wspaniałe dzieło sztuki, najwcześniejszy zabytek architektury renesansowej zachowany w Legnicy, jest dziełem Jerzego z Ambergu. Portal bramy, wystylizowany na rzymski łuk triumfalny, zdobią trzy kolumny kandelabrowe, na których wspiera się bogato rzeźbiony fryz z medalionami portretowymi fundatora tego założenia i jego żony Zofii Brandenburskiej oraz kartusz herbowy ze śląskim orłem. Największe projekty w zakresie rozbudowy i prac modernizacyjnych związanych z Zamkiem zawdzięczamy trzem wielkim postaciom, a mianowicie byli to książęta: Ludwik II, autor gotyckiej przebudowy i założyciel Zakonu Obroża Psa Gończego, który w zachodniej wieży uczcił pamięć św. Jadwigi patronki Piastów i Śląska, Fryderyk II m.in. fundator malowideł w Zielonej Komnacie (1509 r.), założyciel drugiego uniwersytetu w Legnicy z 1526 roku i budowniczy wspaniałego renesansowego portalu (1533), oraz Jerzy Rudolf m.in. założyciel biblioteki Rudolfina i Fundacji Świętojańskiej, on także zmodernizował i ufortyfikował Zamek.

      W 1241 roku twierdza oparła się najazdowi mongolskiemu. Od 1248 do 1675 r. był rezydencją książąt legnickich i legnicko-brzeskich. W XIX w. w jego 18 komnatach baron Aleksander Minutoli zorganizował pierwsze na świecie Muzeum Sztuk Dekoracyjnych (1844), które funkcjonowało przez kilkadziesiąt lat. Od 1809 r. do maja 1945 r. mieściła się tu siedziba królewskiej rejencji legnickiej. W swej historii Zamek Piastowski padł ofiarą kilku pożarów, a największego doświadczył w 1945 roku, z rąk zdobywców, w kilka miesięcy po zajęciu Legnicy przez wojska Armii Radzieckiej.

       Dziś Zamek posiada dwóch właścicieli – miasto Legnicę, gdzie funkcjonuje filia Podstawowej Szkoły Muzycznej i Urząd Marszałkowski WD, który w swojej części użytkuje kilka sal, jako pomieszczenia biurowe oraz CKUiJK, dla kursantów języków obcych, jest też Biblioteka Pedagogiczna. Ponadto pokaźna liczba sal służy jako sypialnia dla przybyszów z Ukrainy, ale pozostają też ogromne niewykorzystane przestrzenie. Ten obiekt dziedzictwa kulturowego nie jest dziś zbyt atrakcyjny dla turystów, ponieważ tylko sezonowo udostępnione są do zwiedzania relikty romańskiej kaplicy oraz obie ponad 50-metrowe wieże: św. Piotra z tarasem widokowym i św. Jadwigi z Zieloną Komnatą.

       Stąd w połowie 2016 roku zrodziła się inicjatywa naszego Stowarzyszenia, aby przywrócić w nim funkcje muzealne na miarę XXI wieku.

Legnica, 15 grudnia 2021

liegnitz_panorama
Panorama miasta – na rycinie M. Meriana z 1650 r. Zamek po lewej


KALENDARIUM

        Do niedawna sądzono iż zamek powstał za sprawą księcia Henryka Brodatego w latach 20-tych XIII wieku na terenie dawnego grodu z przełomu IX/X wieku. Jednak najnowsze badania archeologów z Wrocławia dowiodły, że budowla jest starsza i powstała w II połowie XII wieku za sprawą księcia Bolesława Wysokiego. Założenie pierwotnie składało się z 5 murowanych członów: palatium czyli pałacu książęcego, towarzyszącej mu kaplicy na planie dwunastoboku, dwóch wolno stojących wież cylindrycznych oraz czworobocznej wieży północnej zwaną lubińską. Resztę stanowiła drewniana zabudowa gospodarcza i dom kasztelana. Całość otaczały początkowo drewniano-ziemne a później murowane fortyfikacje z wjazdem od strony zachodniej.

1241 r. – zamek i miasto obroniły się przed słynnym najazdem tatarskim, podczas którego zginął książę Henryk Pobożny
poł. XV w. – pierwsza znacząca rozbudowa książęcej rezydencji za sprawą księcia Ludwika II. Zatrudnił on do tego celu francuskiego architekta spod Paryża. Obie cylindryczne wieże zostały znacznie podwyższone i zyskały obecny wygląd z machikułami, gankiem balustradowym, hełmami w typie zamków francuskich
II poł. XV w. – kolejne prace na zamku wykonał książę Fryderyk I a dotyczyły one głównie przebudowy palatium
I pol. XVI w. – z inicjatywy księcia Fryderyka II dokonano renesansowej przebudowy zamku. Zwiększono jego warowność poprzez otoczenie fortyfikacjami bastejowymi i nowymi fosami. Wjazd prowadził od tej pory, tak jak obecnie od wschodu, przez bramę ze wspaniałym portalem autorstwa Jerzego z Ambergu i sień przy wieży św. Piotra
od 1547 r. – na zamku rezydował kolejny książę legnicki Fryderyk III
1559 r. – a następnie jego syn Henryk XI, który walczył o władzę z młodszym bratem Fryderykiem IV
1596 r. – po śmierci Fryderyka IV władze w księstwie objął syn Jerzego II brzeskiego – Joachim Fryderyk
1618 r. – następną rozbudowę tym razem barokową rozpoczął książę Jerzy Rudolf, syn Joachima Fryderyka. W murze kurtynowym dzielącym zamek na dwie części powstała wtedy wieża zegarowa (nie zachowała się). Zamek zyskał nowe budynki i wygląd potężnej zamkniętej czteroskrzydłowej budowli z wewnętrznym dziedzińcem, niestety rozebrano wtedy romańską kaplicę
II poł. XVII w. – na miejscu wieży lubińskiej powstała nowa brama zamkowa z zachowanym portalem oraz chroniąca ją basteja
1675 r. po śmierci ostatniego piastowicza Jerzego Wilhelma Legnica przeszła we władanie Habsburgów
1711 r. – wielki pożar spustoszył warownię i odtąd traktowano ją jako magazyn na zboże
1740 r. – Legnica została zdobyta i przyłączona do Prus
1764 r. – król pruski król Fryderyk II nakazał rozebrać fortyfikacje zamkowe
1793 r. – zakopano fosy i zlikwidowano most prowadzący do zamku
1835 r. – kolejny pożar na zamku, po którym zaczęto myśleć o jego restauracji. Projekt w stylu neogotyckim wykonał Karol Fryderyk Schinkiel i kilka lat później zamek stał się siedzibą urzędów miejskich. Dawne wewnętrzne skrzydło z wieżą zegarową zostało zastąpione obecnym neorenesansowym budynkiem
1945 r. – po opanowaniu miasta przez wojska sowieckie zaczęła się jak zawsze bezmyślna dewastacja. Mimo, że Niemcy już nie zagrażali, grabiono, palono i niszczono co się dało, w tym także zespół pałacowy legnickich Piastów
lata 60 XX w. – przeprowadzono odbudowę zamku na cele oświatowe
1975 r. – zakończono prace przy odsłanianiu kaplicy i budowie dla niej pawilonu. Otwierano go jednak tylko sporadycznie
od 1991 r. – kaplica jest regularnie udostępniana do zwiedzania
2011 r. – rozpoczęto remont warowni. Prace zlecono Przedsiębiorstwu Wielobranżowemu HARAS Arkadiusz Harasimowicz z siedzibą we Wrocławiu. Pozwolą one na oddanie dla turystów wieży św. Piotra, na której będzie funkcjonował taras widokowy
2013 r. – wieże zostały udostępnione turystom

 .
Plan zamku z XII/XIII w. na tle obecnych murów
wg. J.Rozpędowskiego

1 – wieża św. Jadwigi, 2 – wieża św. Piotra, 3 – palatium, 4 – kaplica,
5 – wieża Lubińska, 6 – odcinek muru obwodowego przy wieży,
7 – brama obecna, 8 – brama pierwotna



ZAMKOWE   WIEŻE – św. Jadwigi i św. Piotra
   

          Obie wieże, pierwotnie wolnostojące, zostały wybudowane równocześnie z palatium pod koniec XII w. Są one jednymi z pierwszych tego typu wież na Śląsku i w Polsce. Ośmiokątna Wieża św. Piotra, z murami o grubości 4,5 m, Początkowo mierzyła 25 m, ale w 1416 r., za czasów ks. Ludwika II, podwyższona została o ponad 30 m. taras widokowy na poziomie 52,5 m, otoczony rzeźbionymi, ażurowymi balustradami z piaskowca, autorstwa mistrza sprowadzonego z Saint Denis pod Paryżem. Okrągła Wieża św. Jadwigi, z murami o grubości 2,5 m, pierwotnie miała 20 m wysokości, teraz mierzy 55 m. Po 1508 r. wzbogacona została o dekoracyjne polichromie w izbie zwanej „komnatą św. Jadwigi”. Jedyna w Polsce tzw. Zielona Komnata stanowi wyjątkowy zabytek kultury dworsko-rycerskiej doby późnego gotyku. Pierwotnie w dolnych partiach obu wież znajdowały się więzienne lochy.
Autorka przekroi wież – Martyna Majgier


SALE   LEGNICKIEGO   ZAMKU
     

            Legnicki zamek to perła architektoniczna i historyczna, niestety pozbawiona swojego kulturowego charakteru. W romańskim palatium od końca XII w. na drugim piętrze znajdowała się wielka sala reprezentacyjna o powierzchni 432 m2. Pamiętający świetność piastowskiej rezydencji wystrój uległ zniszczeniu w czasie wielkich pożarów w XVIII i XIX w. W wyniku przebudowy z lat 1846 – 1848 w amfiladzie (złożonej z 18 komnat) zorganizowano muzeum, w którym wyeksponowano ponad 3000 obiektów ze zbiorów Barona Alexandra von Minutoli. Sale były starannie zaaranżowane – w nową, romantyczną stylistykę zamku wpisała się wspaniała „sala średniowieczna”, gdzie eksponowane były artefakty z tej epoki oraz współczesne stylizacje, a „pyszny” pokój rokokowy, wyposażony był w meble, obrazy i bibeloty Do czasów II wojny św. jednym z najbardziej okazałych pomieszczeń zamku była reprezentacyjna „Złota sala” o neoklasycystycznej dekoracji. Całe wyposażenie zamku przepadło jednak bezpowrotnie – część wywieziono, a reszta uległa spaleniu w wielkim pożarze w maju 1945 roku.
Na fotografiach od lewej: Komnata św. Jadwigi, sala posiedzeń, Złota komnata.


Śląskie zamki są starsze o pół wieku.
Źródło:  PAP – Nauka w Polsce, Szymon Zdziebłowski (wizualizację opracował Maciej Krzywka i Paweł Rajski)

     

        Pierwsze zamki na Śląsku powstały w drugiej poł. XII w. Tym samym ich początki zostały przesunięte o ok. pół wieku w głąb średniowiecza – wynika z analiz wrocławskich naukowców.  Naukowcy skupili się na analizie danych pochodzących z zamków we Wleniu, Wrocławiu i Legnicy. Nowe ustalenia były możliwe dzięki wykonaniu badań fizykochemicznych, petrograficznych, radiowęglowych i wymiarowych materiału użytego do ich budowy.

         „Do tej pory przeważał pogląd, że pierwsze śląskie zamki należy datować na lata 20. XIII wieku. Jednak już od lat 80. XX w. pojawiały się odkrycia wskazujące, że mogło stać się to już kilkadziesiąt lat wcześniej. Nasze badania potwierdzają taki kierunek ustaleń – pierwsze zamki powstały tam w drugiej poł. XII wieku” – wyjaśnia PAP kierowniczka projektu naukowego, prof. Małgorzata Chorowska z Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej. To ze Śląska po całej Polsce rozprzestrzeniła się koncepcja przekształcania drewniano-ziemnych grodów w zamki, lecz był to proces wieloetapowy i rozciągnięty w czasie – zaznacza badaczka. Z ustaleń zespołu naukowców wynika, że za pierwszy zamek na terenie Śląska należy uznać ten wzniesiony we Wleniu, kolejno – we Wrocławiu, a następnie w Legnicy.

        Dotąd archeolodzy i architekci musieli zaufać historykom i źródłom pisanym w kwestii powstania pierwszych zamków na Śląsku. Ciągle brakowało natomiast danych archeologicznych, które pochodziłyby z analizy samych zabytków. Naukowcy przebadali m.in. zaprawy murarskie i cegły, stosując analizę petrograficzno-mineralogiczną. W ten sposób poznali ich skład i mogli porównać między sobą warsztaty budowlane zamków z kilku ośrodków.

         „Do tej pory odbywało się to na podstawie obserwacji różnic dostrzeganych w murach +gołym okiem+. Były to jednak metody nie w pełni obiektywne i sprawdzalne naukowo” – dodaje prof. Chorowska.

          Dokonano również nowatorskich pomiarów wielkości cegieł, dzięki metodzie wypracowanej przez Mariusza Cabana, doktoranta na Politechnice Wrocławskiej. Sposób opiera się przede wszystkim na gromadzeniu dużej ilości wymiarów (do 360) w sposób parowany, czyli notowaniu wymiarów główki i wozówki zawsze z dostępną w licu muru wysokością cegły. Jak wynika z badań prof. Chorowskiej, cechą wspólną trzech najstarszych znanych zamków na terenie Śląska – w Legnicy, Wrocławiu i Wleniu – jest to, że wcześniej w tych samych miejscach znajdowały się grody (których początki należy łączyć nawet z X w.), a więc założenia obronne ujęte w wały drewniano-ziemne. Pod ich osłoną powstawały murowane palatia lub, jak w przypadku Wrocławia, monumentalna wieża mieszkalna. Mimo że początkowo każda z wymienionych rezydencji wyglądała inaczej, po pewnym czasie nawet we Wrocławiu stanął podłużny pałac. Zamki te łączy też to, że pałace współistniały z wieżami o charakterze typowo obronnym, a w przypadku Wlenia – z murem obwodowym.

         „Były to jedne z największych rezydencji na terenie Europy w tym czasie” – zaznacza badaczka.

        Profesor zapytana o powód zmiany wznoszenia fortyfikacji – z drewniano-ziemnych na ceglane, powiedziała, że był on związany z opłacalnością ich wykonywania. „Mury ceglane nie poprawiały właściwości obronnych, ale były łatwiejsze do wzniesienia – nie wymagały tak dużych nakładów pracy, jak w przypadku obwarowań drewniano-ziemnych” – dodaje.

         „Wynik potwierdził nasze wcześniejsze przypuszczenia, że zamki na Śląsku powstawały już pół wieku wcześniej, niż uważano do tej pory. To zjawisko wiąże się z aktywnością polityczną księcia piastowskiego Bolesława Wysokiego” – opowiada badaczka. Jak dodaje prof. Chorowska, był on jednym z wygnanych synów Władysława Wygnańca. To właśnie dzięki szeroko zakrojonej akcji polegającej na wznoszeniu konstrukcji obronnych – zamków, książę odzyskał utracone dziedzictwo.

Badania umożliwiły środki uzyskane od Narodowego Centrum Nauki.


LEGENDA
Jak prawie każdy zamek, również Zamek Piastowski w Legnicy ma swoje legendy.

           Przede wszystkim dwie wieże: wieża św. Jadwigi oraz św. Piotra są tematem historycznych podań. Wieża św. Jadwigi nazwana została imieniem księżnej, która przebywała w niej przyjeżdżając do Legnicy. Podobno podziemia wieży sięgają tak daleko w głąb, jak wysoko jej mury sięgają nad ziemią. Księżna Jadwiga spędzała tam większość czasu, oddając się modlitwom oraz rozmowom z aniołami.

          Legenda dotycząca wieży św. Piotra opowiada o nieposłusznym rycerzu Ottonie von Hohen, któremu władca wydał rozkaz dostarczania jedzenia skazańcowi uwięzionemu w wieży. Jednak rycerz Otton, znany ze swoich hulaszczych zapędów, w krótkim czasie roztrwonił pieniądze przeznaczone na żywność dla skazańca. Gdy władca wrócił z podróży, dowiedział się, że więzień został niesłusznie wtrącony do lochu i nakazał uwolnić pazia. Jednak w wieży znaleziono tylko zwłoki pazia, który pod nieobecność księcia zmarł z głodu i pragnienia. Wiadomość ta bardzo rozgniewała władcę. Kazał on wtrącić do wieży nieposłusznego rycerza Ottona i skazał go na śmierć głodową. Skazany rycerz Otton von Hohen, zamknięty wraz z rozkładającymi się zwłokami pazia Sławka, nie przeżył w lochu nawet 10 dni. Zawodził głośno dniami i nocami, prosząc o litość i uwolnienie, jednak książę był niewzruszony. Pochowano ich obu we wspólnym grobie. Od tego dnia duch rycerza Ottona zaczął straszyć na uliczkach grodu. Mieszkający w pobliżu zamku twierdzą, że do dziś można usłyszeć w nocy jęki dochodzące z lochu pod wieżą św. Piotra. Wieża ta została na pamiątkę tamtego wydarzenia nazwana Głodową. Obie nazwy funkcjonują do dziś.


ZAMEK  PIASTOWSKI  W  LEGNICY
NA  BANKNOCIE  EURO

            Zamek Piastowski w Legnicy pokazany na kolekcjonerskim, limitowanym  banknocie  0 EURO. Legnica jest pierwszym po Warszawie miastem wpisującym się w ten projekt. Grafika banknotu oparta jest na rycinach pokazujących Zamek z renesansowym portalem bramnym i wieżami w widoku sprzed 1945r. W tle widoczna wieża kościoła św. Jana, przy którym mieści się Mauzoleum Piastów  (to pierwsza na Śląsku barokowa kaplica). Uzupełnieniem kompozycji jest floren legnicki bity przez księcia Wacława I w latach 1342-1345 (była to pierwsza obiegowa moneta na ziemiach polskich).

Emitentem banknotu  0 Euro jest Muzeum Miedzi w Legnicy.


WIRTUALNE LEGNICKIE SPACERY HISTORYCZNE

Zamek Piastowski w Legnicy od wieków stanowi wizytówkę Legnicy.
Wieże św. Piotra i św. Jadwigi, relikty późnoromańskiej kaplicy, reprezentacyjna, renesansowa brama czy dziedziniec przykuwają uwagę historyków sztuki, archeologów, legniczan i turystów.

           W czasie spaceru przedstawiane są dzieje przemian jakie zachodziły na wzgórzu zamkowym na przestrzeni ponad 1000 lat: budowa pierwszych umocnień, włączenie go do państwa Piastów, budowę zamku murowanego i zmiany jakie zachodziły na tym terenie w późnym średniowieczu i okresie nowożytnym. Opowieść uzupełniona jest prezentacją zabytków pochodzących z wykopalisk archeologicznych, rekonstrukcjami oraz historycznymi widokami zamku.

Przewodnikiem po legnickim zamku jest archeolog dr. Tomasz Stolarczyk.



          W prezentowanych materiałach zdarzają się rozbieżności w datowaniu niektórych faktów. Nie wynikają one z błędów autorów zamieszczonych tekstów, bowiem wykorzystali oni dostępną im literaturę przedmiotu, gdzie niestety takie różnice występują.